ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ ή ΦΑΥΛΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΕΓΩΪΣΜΟΥ;ΤΟΛΜΗΡΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ
Το πιο κάτω εξαιρετικό όσο και τολμηρό κείμενο έχει γραφτεί από τον γνωστό Γάλλο ελληνιστή Αλφρέ Κρουαζέ (Alfred Croiset, 1845 – 1923), καθηγητή της Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού.
Ο νόμος των πολιτικών μεταβολών είναι τόσο αυστηρός και τόσο βέβαιος, όσο και ο νόμος της ανάπτυξης και παρακμής για τον κάθε ζωντανό οργανισμό…
Θα συμφωνήσουμε πρόθυμα με τους Αθηναίους ρήτορες και τους υπερασπιστές της Δημοκρατίας, πως αυτή η μορφή πολιτεύματος ανταποκρίνεται σ’ ένα υπέροχα ευγενικό ιδανικό. Οι ιδέες της ισότητας και της ελευθερίας, ισότητας μπροστά στον νόμο (δηλαδή ισονομίας) και ελευθερίας δράσης και λόγου μέσα στα όρια του νόμου, καθώς και της αυτονομίας του πολίτη απέναντι στους άλλους πολίτες, προέρχονται όλα από ένα πολύ ανώτερο αίσθημα ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που είναι επίσης και το πλέον κατάλληλο για να την διεγείρει. Αυτό αποτελεί ένα ηθικό πλεονέκτημα, το οποίο κανείς δεν μπορεί με σοβαρότητα να αμφισβητήσει. Αποτελεί επίσης πλεονέκτημα, ακόμα και εάν κοιταχτεί από μία άλλη γωνία, ότι δηλαδή η ελευθερία του πολίτη είναι ένας εξαιρετικά ευνοϊκός όρος για την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας, της πηγής δηλαδή κάθε πνευματικής και υλικής εξέλιξης.
Από την άλλη πλευρά, δεν είναι διόλου δύσκολο να αντιληφθούμε τα μειονεκτήματα που μπορούν να προκύψουν από αυτές τις καθ’ εαυτές εξαίρετες αρχές, όταν αυτές εφαρμοστούν δίχως κρίση και δίχως μέτρο. Η υπερβολή του ατομισμού καταλήγει εύκολα στον προσωπικό και συλλογικό εγωϊσμό, στην άμετρη φιλοδοξία των ατόμων, στην αδιαφορία για το κοινό συμφέρον, στον έμπρακτο επικουρισμό των ευνοημένων, στον φθόνο των λιγότερο ικανοποιημένων, στο φατριαστικό πνεύμα και την ταξική σύγκρουση. Η ελευθερία της σκέψης και του λόγου μπορεί να εκτραπεί σε προθάλαμο σπασμωδικών αναστατώσεων, που καμμία απολύτως σχέση δεν έχουν με την πρόοδο, αντίθετα μπορεί αυτή να γεννήσει διάφορες μορφές πνευματικής και ηθικής αταξίας, να οδηγήσει μερικές φορές στην τυραννία, ή, ακόμα και αν δεν φθάσει σε τέτοιες ακρότητες, να εξουδετερώσει τα αναγκαία κίνητρα της κοινωνικής ζωής και να καταστρέψει κάθε αρμονία στην δραστηριότητά της.
Καταλήγουμε έτσι στο συμπέρασμα πως η Δημοκρατία, χωρίς να είναι ένα κακό καθ’ εαυτό πολίτευμα, όπως πίστευε ο Πλάτων λόγω των απόλυτων και ολιγαρχικών αντιλήψεών του, δεν αποτελεί μία πανάκεια, ικανή να θεραπεύσει από μόνη της όλα τα κακά των ανθρωπίνων κοινωνιών. Οι διάφορες πολιτειακές μορφές δεν είναι παρά μόνον τα πλαίσια για την λιγότερο ή περισσότερο ελεύθερη ανάπτυξη των ανθρωπίνων δυνάμεων. Το γεγονός ότι υπερισχύει πότε η μία και πότε ή άλλη μορφή, οφείλεται μόνον σε κάποιες περίπλοκες και γενικά αναπόφευκτες αιτίες, όλες τους όμως, όταν εγκαθιδρυθούν, αποδεικνύονται καλές ή κακές ανάλογα με την ποιότητα και την ηθική αξία των ανθρώπων που τις χρησιμοποιούν για τα σχέδιά τους. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η αξία κάθε μίας από αυτές τις μορφές καθορίζεται από την Αρετή που καλείται να τις εμψυχώσει και να τις στηρίξει.
Όπως οι τύραννοι έχουν τους κόλακές τους, έτσι και ο λαός έχει τους δημαγωγούς του και οι δεύτεροι επ’ ουδενί είναι καλύτεροι των πρώτων. Κατά τον Αριστοτέλη, η Αρετή μίας πολιτείας συνίσταται στην σοφή και δραστήρια αναζήτηση του κοινού καλού. Όχι του ατομικού καλού ή του καλού ορισμένων, ούτε πάλι του καλού της πλειοψηφίας σε βάρος της μειοψηφίας, αλλά του μεγαλύτερου δυνατού καλού για όλους τους πολίτες. Πρόκειται για εκείνο που ο Πλάτων ονόμαζε «δικαιοσύνη» και για εκείνο που εμείς σήμερα ονομάζουμε «κοινωνική αλληλεγγύη». Αυτή η Αρετή οφείλει να είναι ο υπέρτατος νόμος όλων των νόμιμων πολιτευμάτων. Όποιο και αν είναι το πολίτευμα, το οποίο έχει επιβάλλει σε μία χώρα το σύνολο των κοινωνικών της συνθηκών, είναι νόμιμο μόνον όταν επιδιώκει αυτόν τον σκοπό. Εάν επιδιώκει άλλον, τότε είναι παράνομο και δεν αποτελεί παρά μία παρέκβαση, μία παραποίηση του νομίμου πολιτεύματος με σφετερισμό του ονόματός του.
Από αυτήν την άποψη, ούτε η Δημοκρατία αποτελεί εξαίρεση, αφού έχει να εκπληρώσει τα ίδια καθήκοντα με τα υπόλοιπα πολιτεύματα. Το ότι διαφέρει από τα άλλα πολιτεύματα σε αρκετά σημεία, οφείλεται πρωτίστως στο ότι σε αυτήν η Αρετή είναι πιο αναγκαία παρά αλλού, καθώς όλοι οι πολίτες καλούνται να αναλάβουν ένα μεγάλο τμήμα της κοινής δράσης. Εξ αιτίας αυτής ακριβώς της ιδιαιτερότητας, η Δημοκρατία γνωρίζει δόξες και τιμές όταν πετυχαίνει το έργο της, αλλά και αντιμετωπίζει διαρκείς δυσκολίες, μπροστά στις οποίες κινδυνεύει να συντριβεί. Ένας περισσότερος λόγος για να γνωρίσει αυτή το καθήκον της, το οποίο περιέργως ταυτίζεται με το πιο ζωτικό της συμφέρον.
Πώς άραγε μπορεί η Δημοκρατία να εκπληρώσει αυτό το καθήκον; Κατά τον Αριστοτέλη, η Αρετή πηγάζει από τρία διαφορετικά ανθρώπινα δεδομένα: την φύση, τα ήθη και την παιδεία. Υπάρχουν βεβαίως έθνη που είναι σχεδόν ανίκανα και στα τρία, αυτονόητο είναι λοιπόν ότι αυτά δεν θα μπορέσουν ποτέ να εφαρμόσουν την Δημοκρατία και προφανώς κατά κανόνα θα κυβερνώνται με άθλιο τρόπο, ασχέτως του νόμιμου πολιτεύματος που τυχόν θα υιοθετήσουν ή που θα τους επιβληθεί. Όμως ακόμα και σε ένα προικισμένο από την φύση του έθνος, πρέπει τα ήθη να ενθαρρύνουν και να ενισχύουν τις φυσικές ικανότητες. Γι’ αυτό η αποστολή των ηγετών, των πολιτικών, του «νομοθέτη» όπως έλεγαν οι αρχαίοι, είναι να διορθώσει τις λεπτομέρειες των θεσμών όταν αυτές είναι ελαττωματικές, αποβλέποντας ιδιαίτερα στον σκοπό που πρέπει να επιτύχει, δηλαδή στο κοινό καλό.
Πρέπει επίσης η παιδεία να αναπτύσσει από νωρίς στο παιδί, δηλαδή στον αυριανό πολίτη, τα απαραίτητα σπέρματα συγκροτημένης σκέψης και ήθους, τα οποία σίγουρα θα χρειαστεί αργότερα στην πολιτική του ζωή για να φθάσει στην απαραίτητη Αρετή. Η Ιστορία των αρχαίων πολιτευμάτων, η οποία ενέπνευσε αυτές τις σκέψεις μας, το δικαιολογεί απόλυτα. Παντού στην Ιστορία βλέπουμε τις δημοκρατίες να εκδηλώνουν τα φυσικά προτερήματα ή ελαττώματα των διαφόρων εθνών που κάποτε υιοθέτησαν το συγκεκριμένο πολίτευμα. Παντού επίσης βλέπουμε αυτά τα πολιτικά πλέον προτερήματα ή ελαττώματα να διογκώνονται ή να συρρικνώνονται, ανάλογα με το εάν τα ενθαρρύνει ή τα καταπολεμά η παιδεία και η οργανωμένη ζωή.
A. C.
Πηγή: Περιοδικό ΔΙΙΠΕΤΕΣ, τεύχος 69, Φεβρουάριος 2009