Η βασική διδασκαλία του Ορφισμού, σύμφωνα με τα ορφικά κείμενα, αναφέρεται από την μία στην Κοσμογονία και την διπλή καταγωγή της Ανθρωπότητας, και από την άλλη στη Μέλλουσα Ζωή και την Αθανασία της Ψυχής. Έτσι, ο Διόνυσος, που κατασπαράσσεται από τους Τιτάνες για ν’ αναστηθεί από τον Δία και να δημιουργήσει τον Κόσμο και τους άλλους Θεούς, ως Φάνης – Έρως πλέον, είναι ο αίτιος της φύσης των ανθρώπων. Γεννημένοι από την στάχτη των κεραυνωμένων Τιτάνων, έχουν διπλή φύση, Τιτανική (γήϊνη) και Διονυσιακή (θεϊκή).Για τους Ορφικούς, η Μέλλουσα Ζωή έχει άμεση σχέση με την απελευθέρωση της διονυσιακής φύσης του Ανθρώπου, η οποία, μέσα από μία διαδικασία κάθαρσης, ξεφεύγει από τον κοσμικό κύκλό των διαδοχικών ενσαρκώσεων. Επειδή στόχος του Ορφισμού είναι η τέλεια ένωση με το Θείο (τον Διόνυσο), η διαδικασία της μύησης στα ορφικά Μυστήρια ακολουθεί ασκητική ζωή με κανόνες που εξασφαλίζουν τον εξαγνισμό των μυημένων.
Είναι γεγονός ότι υπάρχει ένας σχετικός δογματισμός σε όλα αυτά και δεν είναι λίγες οι φορές που οι Ορφικοί πέφτουν σε παρεκτροπές τύπου «οι αμύητοι θα πάνε στον Άδη και θα βασανίζονται αιώνια», οι οποίες μάς θυμίζουν τους «παραδείσους» και τις «κολάσεις» των εβραιογενών θρησκειών, δίχως όμως την μισαλλοδοξία των τελευταίων.
Μέχρι και την εποχή λίγο πριν την αρχή των Ελευσινίων Μυστηρίων, η κατ’ εξοχήν αντίληψη των Ελλήνων ήταν η λεγόμενη «ομηρική». Στον Όμηρο, ο Θάνατος σημαίνει απλώς την άρνηση όλων όσων δίνουν αξία στη Ζωή. Οι νεκροί είναι σκιές που κατοικούν στον Άδη. Όλοι οι ομηρικοί ήρωες εγκαταλείπουν με πόνο την Ζωή, ακόμα και αυτός ο Αχιλλέας. Με τα Ελευσίνια Μυστήρια όμως, τα πράγματα άλλαξαν. Αυτά ωστόσο δεν βασίζονταν σε δόγματα, όπως ο Ορφισμός. Η λατρεία τους στηρίζεται στην μαγική ιδέα της μεταθανάτιας ευτυχίας. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του ιεροφάντη προς τους μυούμενους: «ελευθερωθείτε στις τελετές, δείτε αυτό που πρέπει να δείτε και προφέρετε τα απαραίτητα λόγια. Και θα σας παραχωρηθεί η προστασία των παντοδύναμων Θεών, φέροντας μαζί της την βεβαιότητα μίας ευτυχισμένης μετά θάνατον ζωής».
Κατά την αντίληψη των Ελευσινίων, η Ψυχή επιζεί όλων των ενσαρκώσεων του Ανθρώπου, αντίθετα από την ομηρική «χλωμή σκιά». Η ενσάρκωση των Ελευσινίων όμως, δεν έχει καμμία σχέση με τα ανατολίτικα «κάρμα», «μετεμψύχωση» κλπ, των μεταθανάτιων τιμωριών ή ανταμοιβών. Η μεταθανάτια ζωή αποτελεί μία κατάσταση ευδαιμονίας, μία ανθρώπινα αξιοπρεπή κατάσταση απλής διαφοροποίησης της ύπαρξης.
Τις ορφικές ιδέες τις ξαναβρίσκουμε πάντως, διαμορφωμένες όμως σε φιλοσοφική άποψη, στους Πυθαγορείους. Γι’ αυτούς, η ουσιαστική πλευρά του Ανθρώπου, η Ψυχή, είναι αθάνατη, γιατί αποτελεί τμήμα της Θείας Ψυχής του Σύμπαντος. Η θεωρία τους περί διαδοχικών ενσαρκώσεων, ώσπου να ξεφύγει η Ψυχή από τον κοσμικό κύκλο με μία εξαγνιστική πρακτική, επαναλαμβάνει την ορφική αντίληψη του Διονυσιακού Πάθους, με άλλη όμως μορφή. Έτσι, ο Φιλόσοφος, ο οποίος αναδεικνύεται σε «θείο άνδρα», γίνεται Θεός και ξαναγεννιέται, όπως ακριβώς και ο Διόνυσος. Και οι Πυθαγόρειοι διαφοροποιούνται αρκετά από την παραδοσιακή Ελληνική σκέψη, καθώς δέχονται δόγματα, εξαγνιστικές πρακτικές και δραπέτευση από τον κοσμικό κύκλο. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει και ο Εμπεδοκλής. Παρουσιάζεται ως μάγος, Μυστικός Άνθρωπος, που θεωρεί τον εαυτό του Θεό, έχει οπαδού, διώχνει αρρώστιες, διδάσκει με βαθύ ύφος.
Οι απόψεις είναι πολλές και διάφορες. Η Ελληνική Αρχαία Ψυχή έδωσε επί του θέματος μία ξεχωριστή πολυφωνία και έναν μεγάλο νοηματικό – νοητικό πλούτο ιδεών, απόψεων και αντιλήψεων. Εκείνο που μετράει δεν είναι το αν οι Ορφικοί ή οι Πυθαγόρειοι ήσαν ή όχι δογματικοί, αλλά το γεγονός ότι δεν υπήρξαν ποτέ μισαλλόδοξοι. Η Αρχαία Ψυχή αναγνώριζε ότι είναι προσωπικό θέμα του καθενός από εμάς το ποιον Δρόμο θ’ ακολουθήσει.
Όλοι οι Δρόμοι της Αρχαίας Ψυχής οδηγούν, ούτως ή άλλως, στον ΟΛΥΜΠΟ. Και η διαδρομή Όλυμπος – Γη είναι πάντοτε η ίδια. Πείτε την «Παλιγγενεσία», πείτε την «Ενσάρκωση», πείτε την όπως θέλετε. Όπως όμως και να την πείτε, σημασία έχει ότι αυτή δεν αποτελεί ξεπλήρωμα «γήϊνων εκκρεμοτήτων», αλλά απολαυστική επάνοδο στην αγκαλιά της Γαίας. Έτσι απλά, για άλλη μία ενδιαφέρουσα περιπέτεια της Ψυχής. Γιατί όλα είναι μία ωραία και ενδιαφέρουσα περιπέτεια της Ψυχής και τίποτ’ άλλο !
Φινεύς ο Αττικός
Κρήτη, αρχές Ανθεστηριώνος 1993 μ.α.χ.χ.
(Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Διιπετές», τεύχος 4, 1993)